06/05/11

Δύο μορφές της ποίησης που έχουν αναδυθεί μέσα από τον ήλιο, το φώς, τα γαλάζια νερά της Μεσογείου , είναι ο έλληνας Οδυσσέας Ελύτης και  ο Ισπανός  Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Ελύτης – Λόρκα ,και οι δύο στο όνομά τους έχουν  το λ του ήλιου και της σελήνης ,του φωτός κι αυτό το φώς αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ποίησής τους

Ο Λόρκα μπήκε στην ζωή του Ελύτη πριν από την κατοχή. Το 1938 σ’ ένα άρθρο που απευθύνει προς τον Γ. Θεοτοκά σχετικά με τον υπερρεαλισμό . Ο Ελύτης χαρακτηρίζει το Λόρκα ως έναν τους ποιητές της «νέας πραγματικότητας» και τον θεωρεί ως τον σημαντικότερο λυρικό ποιητή της σύγχρονης Ευρώπης.

Η αναγνώριση αυτή του Λόρκα από τον Ελύτη γίνεται σε μια εποχή που παρουσιάζεται η ανάγκη ανανέωσης της ποίησης στην Ελλάδα. Πολύ πριν την κατοχή γίνεται συζήτηση σχετικά με τον υπερρεαλισμό ο οποίος αποτελεί γέννημα του Ευρωπαϊκού μεσοπολέμου , παράλληλα με την ανάγκη για στροφή στην ελληνικότητα και την παράδοση. Η ποίηση του Λόρκα εκφράζει για τον Ελύτη το ζητούμενο (όπως αναφέρει ο ίδιος) , διότι αποτελεί ένα θαυμαστό σύνολο παράδοσης και καινοτομίας.

Έτσι θα δούμε ότι ο ποιητής του Αιγαίου θα βρίσκει συνεχώς νέους τρόπους να πλησιάζει και να συνομιλεί με τον ποιητή της Ανδαλουσίας και να ανακαλύπτει ήχους και συνδυασμούς λέξεων πρωτάκουστους. Εκτός από τη μαγεία που του ασκούν οι λέξεις και οι συνδυασμοί τους ο Ελύτης αναγνωρίζει μέσα στο έργο του Λόρκα και στοιχεία που εκφράζουν και το δικό του ποιητικό πιστεύω όπως έρωτας , μυστήριο , σελήνη, όνειρο, παράδοση , λαϊκότητα, φύση, Μεσόγειος .

Τρία χρόνια αργότερα ο Ελύτης μεταφράζει τον Λόρκα και συμβάλλει ώστε να γίνει ευρύτερα γνωστός στα ελληνικά γράμματα, ενώ ο Γκάτσος συστήνει στους Έλληνες τον  δραματουργό Λόρκα. Αν και είχαν προηγηθεί μεταφράσεις του Λόρκα και από άλλους καταξιωμένους Έλληνες λογοτέχνες ο Ελύτης δημοσιεύοντας τις μεταφράσεις του στη Νέα Εστία πετυχαίνει να διαδώσει και να κάνει γνωστό τον Λόρκα σ’ ένα ευρύτερο κοινό  .

Στις μεταφράσεις των ποιημάτων του Λόρκα ο Ελύτης ελληνοποιεί τον Ισπανό ποιητή, καθώς χρησιμοποιεί  οκτασύλλαβο στίχο και αντλεί τεχνικές και λεξιλόγιο από την ελληνική δημοτική παράδοση, το Σολομό , το Σικελιανό και φυσικά τον Καζαντζάκη .

Στα Ρω του έρωτα ξαναδουλεύει τις μεταφράσεις ως στίχους τραγουδιών που επρόκειτο να μελοποιηθούν από το Μ. Θεοδωράκη . Αξίζει να επισημάνουμε ότι τα ποιήματα που επιλέγει να μεταφράσει ο Ελύτης έχουν σχέση με την δική του ιδιοσυγκρασία και την  θεματική και συντελούν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της ποίησης του, η οποία αποκτά υπερρεαλιστικό , εικονικό και λυρικό προσανατολισμό.

Έτσι και οι  δύο ποιητές αποδοκιμάζουν τον συντηρητισμό και την καταπίεση των αισθήσεων . Μέσα από την αγάπη για τη ζωγραφική, τη μουσική, το θέατρο κ.α. δίνουν έμφαση στην προφορικότητα, με την πλούσια και χειμαρρώδη γλώσσα, με τον πρωτότυπο συνδυασμό λέξεων και με τις εντυπωσιακές λέξεις πάντα συναισθηματικά φορτισμένες, την εικόνα  και την οπτικότητα, αφού ως βασικό υλικό τους χρησιμοποιούν εικόνες με ασάφεια στο περίγραμμα τους οι οποίες όμως έχουν όλες εκείνες τις πολύτιμες ιδιότητες των εκπληκτικών και των ονειρικών καταστάσεων. Επίσης  η Ανδαλουσία και το Αιγαίο  αποτέλεσαν αντίστοιχα πηγή έμπνευσης των δύο ποιητών. Ο Λόρκα τόσο ένοιωθε συνδεδεμένος με τον τόπο της γέννησής του ώστε σε κάτι σημειώσεις του αναφέρει τα εξής : « Αν μια  μέρα χάρη στο Θεό δοξαστώ, η μισή δόξα μου θα οφείλεται στη Γρανάδα που με έκανε να γίνω το πλάσμα που είμαι, αμετάκλητα ποιητής από τη γέννησή μου». Και σε μία συνέντευξή του εξομολογείται: « Αγαπώ περισσότερο από όλα την απλότητα, γιατί κατάγομαι από ένα χωριό που ονομάζεται Φουέντε Βακέρος».

Ο εύφορος κάμπος της Γρανάδας, όπου ο Λόρκα έζησε τα παιδικά του  χρόνια, το σταυροδρόμι τόσων φυλών, με τα γραφικά χωρικά και τους παράξενους θρύλους, με τους τσιγγάνους και τους αυτοσχέδιους μουσικούς, με τους αμαρτωλούς έρωτες και τα βίαια πάθη αποτελούν τα στοιχεία που διαμόρφωσαν την ευαισθησία του μικρού ανδαλουσιανού και σφράγισαν για πάντα το χαρακτήρα και την υφή του έργου του.

Στις εικόνες του Λόρκα όλα τα πλάσματα και τα φαινόμενα της φύσης έχουν το ιδιαίτερο βασίλειο τους. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Λόρκα ήξερε τέλεια τη γλώσσα των βοσκών και τις γλώσσες των Αγίων, τη γλώσσα των ταυρομάχων και τη γλώσσα των αλόγων. Γιατί η κάθε μια από τις γνώριμες αυτές μορφές της ισπανικής ζωής αποκτούν στα έργα του μια αποκαλυπτική σημασία. Ακόμα και τα άψυχα παίρνουν ζωή και μας κοιτάζουν με τα μάτια, που μιλούν : Τ’ άστρα, τα κρύσταλλα της πρωινής δροσιάς, τα λουλούδια.

Αντίστοιχα  ο Ελύτης χαρακτηρίζεται ως ο ποιητής του Αιγαίου, καθώς η θάλασσα του Αιγαίου με την οποία έχει βαθειά σχέση του εμπνέει τη θαυμάσια εικονοποιία που βλέπουμε στην ποίηση του. Αυτή η εικονοποιία περιέχει έναν ύμνο προς την ολόφωτη φύση και παράδοση του Αιγαίου και την ερωτική μέθεξη του ποιητή σ’ αυτή.

Στα Ανοιχτά Χαρτιά διαβάζουμε : «Θάμπωναν τα μάτια μου καταμεσήμερο Ιουλίου από τις άπειρες κοψιές του ήλιου μες στα κύματα, που κι αν ακόμα δεν υπήρχαν οι ελαιώνες, τέτοια στιγμή θα τους είχα επινοήσει».

Το πιο χαρακτηριστικό μοτίβο την ποίησης του Ελύτη είναι η προσωποποίηση της θάλασσας. Ο ποιητής δένεται ερωτικά μαζί  της. Τα αντικείμενα που χρησιμοποιεί τα αντλεί από τις καθημερινές παραθαλάσσιες παραστάσεις του πιο κοινού ανθρώπου. Προστρέχοντας στο υλικό της θαλασσινής εμπειρίας εκφράζει τη χαρά της ζωής. Και η «μεγάλη ώρα του Αιγαίου» όπως γράφει ο Καραντώνης για τον Ελύτη, έχει αφιερώσει πολύ χρόνο στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Λέσβο.

«Ελαιώνες και αμπέλια μακριά ως τη θάλασσα,  κόκκινες ψαρόβαρκες πιο μακριά ως τη θύμηση. Έλυτρα χρυσά του Αιγαίου στο μεσημεριάτικο ύπνο με φύκια ή όστρακα. Κι εκείνο το σκάφος. Φρεσκοβγαλμένο, πράσινο, που διαβάζει ακόμη στην ειρήνη του κόλπου των νερών. Έχει ο Θεός».

 Και στην εισαγωγή του έργου του «ο ζωγράφος Θεόφιλος» σημειώνει «πουθενά σε κανένα μέρος του κόσμου ο ήλιος κα η σελήνη δεν συμβασιλεύουν τόσο αρμονικά, δεν μοιράζονται τόσο ακριβοδίκαια την ισχύ τους, όσο πάνω σ’ αυτό το κομμάτι της γης που κάποτε ποιος ξέρει σε τι καιρούς απίθανους ποιος θεός, για να κάνει το κέφι του έκοψε και φύσηξε μακριά ίδιο πλατανόφυλλό καταμεσής του πελάγους».

Στο θέμα όμως του φωτός υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο ποιητών. Ο  Ελύτης υμνεί το ζωοδότη ήλιο , τη ζωή, ενώ ο Λόρκα τη μυστηριώδη σελήνη που πολύ συχνά μετατρέπεται σε σύμβολο θανάτου. Παρά  όμως τις επιμέρους διαφορές ο μελαμψός Ανδαλουσιανός έχει αρκετά κοινά στοιχεία με την ιδιοσυγκρασία του Αιγαιοπελαγίτη ποιητή  ο οποίος με ένα αριστοτεχνικό τρόπο μεταμοσχεύει στο έργο του σύμβολα , εικόνες , ήρωες , λέξεις  παρμένα από το έργο του ισπανού ομότεχνού  του .

Έτσι στα δύο σπουδαία ποιήματα του Ελύτη ¨Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο υπολοχαγό της Αλβανίας¨ και στο ¨Άξιον εστί¨  ο Λόρκα αποτελεί σημείο αναφοράς για την ελυτική ποίηση .  Εκτός αυτών και οι δύο ποιητές είναι εθνικοί και συγχρόνως παγκόσμιοί , διότι ύμνησαν και οι δύο την χώρα τους, αλλά μίλησαν και στην οικουμένη με την γλώσσα της ποίησης .

Τέλος μέσα από την ποιητική συνομιλία τους  βλέπουμε ότι και οι δύο ερμήνευσαν την ποίηση με το δικό τους διαφορετικό αλλά και ανάλογα όμοιο τρόπο, δίνοντας μας ποιήματα γεμάτα ευαισθησία, λυρικότητα , φώς ,διαφάνεια χρώματα. Ποιήματα που μας κάνουν να ονειρευόμαστε και να ταξιδεύουμε στον κόσμο των πνευματικών τους αναζητήσεων.

                                                                                                  ΤΕΛΟΣ             
 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.              Ρόζενμπεργκ Άννα, Federiko Garcia Lorca -Οδυσσέας Ελύτης Εκλεκτικές συγγένειες                          

                                           http://www.ispania.gr/arthra/logotexnia/876-lorca-elyths

2.              Σολομός Αλέξης, θεατρικό τετράδιο  Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

3.              Γκάτσου Νίκου,  θέατρο και ποίηση, η πυγή των δακρύων

4.              Βαρβιτσιώτη Τάκη, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, εκλογή ποιημάτων

5.              Ελύτης Ο. , Ανοιχτά Χαρτιά, 3^η έκδοση, Ίκαρος

6.              Ελύτης Ο. , Ο ζωγράφος Θεόφιλός

7.              Καραντώνης Α. , Εισαγωγή στη νεότερη ποίηση, Γαλαξίας

                                          Για τον Οδυσσέα Ελύτη, εκδ. Παπαδημά 1980

8.              Vitti   M. , Οδυσσέας Ελύτης, Κριτική μελέτη , εκδόσεις Ερμής