06/05/11

ΕΡΓΑΣΙΑ   ΑΠΟ  ΤΟΝ ΜΑΚΡΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ

ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ

Αρχικά, τόσο ο Λόρκα όσο και ο Ελύτης αποδοκιμάζουν τον συντηρητισμό και την καταπίεση των αισθήσεων. Για τον Λόρκα, ο  έρωτας είναι συνήθως ανικανοποίητος, βασανιστικός και καταστρεπτικός. Ενώ για τον Ελύτη, ο έρωτας είναι συνήθως μια απελευθερωτική και λυτρωτική δύναμη. Ο ποιητής υμνεί πάνω απ’ όλα τις χαρές του έρωτα κι όχι τη στέρησή του. Έτσι, τις περισσότερες φορές, ο Ελύτης παραλείπει τους μαύρους ήχους, την αγωνία και τον αγώνα του Λόρκα για τον έρωτα και τον θάνατο, με καταβολές στην ισπανική του ψυχοσύνθεση αλλά και στην ομοφυλοφιλία του.

Ο φυσικός χρόνος, όπως εκφράζεται μέσα από τη διαδοχή των εποχών, ακολουθεί ένα κυκλικό μοτίβο. Στο Λόρκα, η διαδοχή αυτή δεν καταλύεται, παρά το γεγονός του θανάτου το καλοκαίρι. Η φύση δε συμπάσχει με τον ποιητή κι έτσι υπογραμμίζεται ακόμη περισσότερο η αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο.

Από την άλλη πλευρά, στο ποίημα του Ελύτη, ο φυσικός χρόνος βρίσκεται σε αρμονία με το συμβολικό. Ο θάνατος, που κυριολεκτικά και μεταφορικά λαμβάνει χώρα το χειμώνα, έπεται από την ανάληψη στους ουρανούς την άνοιξη, την εποχή της αναγέννησης και της ανάστασης, όπως αυτή εορτάζεται και στην Ορθόδοξη παράδοση με το Πάσχα.

Ωστόσο, ο Ελύτης αντιτίθεται στην εμμονή του Λόρκα στο θάνατο, και αντιδρά παρουσιάζοντας εικόνες ζωής. Έτσι, οι σκοτεινές εικόνες του πρώτου μέρους του ποιήματος υπερσκιάζονται από εκείνες της οργιαστικής φύσης που υμνούν τα νιάτα και τον έρωτα με κορύφωση την ανάληψη του νεκρού στο τέλος του ποιήματος και την επικράτηση της ζωής επί του θανάτου στους στίχους της τελευταίας στροφής:

Πουλια καλά πουλιά μου, εδώ τελειώνει ο θάνατος!
Σύντροφοι σύντροφοι καλοί μου, εδώ η ζωή αρχίζει!

Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, υπάρχουν συγκεκριμένα παραδείγματα εικόνων και λεξιλογίου από το Θρήνο τα οποία ο Ελύτης χρησιμοποιεί σαν πρώτη ύλη για τη σύνθεση του Άσματος. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι καμπάνες που εμφανίζονται και στα δύο ποιήματα. Στο Λόρκα, οι καμπάνες εισάγονται στην αρχή για να συμβολίσουν τον επικείμενο και αναπόδραστο θάνατο. Στον Ελύτη πάλι, παρουσιάζονται μόνο στο τέλος για να συμβολίσουν τη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο, φέρνοντας το χαρμόσυνο μήνυμα της ανάληψης του νεκρού στους ουρανούς, όπως αναφέραμε. Χρησιμοποιώντας το ίδιο λεξιλόγιο σε διαφορετικούς συνδυασμούς, ο Ελύτης κατορθώνει να ανατρέψει τον αρχικό συμβολισμό τους:

                                                                  Μακριά χτυπούν καμπάνες από κρύσταλλο

Η αναφορά του κρυστάλλου στον Ελύτη έχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα και συνδέεται επίσης με την έννοια της διαφάνειας και της καθαρότητας, την οποία ο ποιητής συσχετίζει με το ελληνικό τοπίο και το ελληνικό φως.

Περνώντας τώρα σε μια σύντομη διερεύνηση του θέματος του χρόνου στα δύο ποιήματα, παρατηρούμε ότι ο χρόνος, φυσικός, ιστορικός ή συμβολικός παίζει καθοριστικό ρόλο στη δομή των δύο ποιημάτων και είναι αδιάρρηκτα δεμένος με την πάλη ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Ανάλογα χρονικά μοτίβα δημιουργούνται στα δύο ποιήματα: η αντιστικτική θεώρηση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, η έννοια της χρονικής στασιμότητας τη στιγμή του θανάτου, και η συναίρεση ιστορικού και μυθικού χρόνου.

Στο Λόρκα, η αναφορά στο «Ρωμαϊκό αέρα» της Ανδαλουσίας και ο Μινώταυρος δημιουργούν έναν οριζόντιο άξονα, όπου παρελθόν και παρόν εξισώνονται. Ο Ιγνάθιο γίνεται πρίγκηπας μιας περασμένης εποχής, ενώ η αναφορά στα «αρχαία αγάλματα των ταύρων του Γκισάντο» εξυψώνουν το θάνατο του ταυρομάχου σε γεγονός μυθικού μεγέθους. Παράλληλα, στον Ελύτη, ιστορία και μύθος συμπλέκονται. Η Ελλάδα του ’40 ανασυντίθεται μέσα από θραύσματα αναφορών στους ομηρικούς χρόνους, τη Βυζαντινή περίοδο, την Τουρκοκρατία και τον Αγώνα για Απελευθέρωση.

Αυτή η αίσθηση της αχρονικότητας τονίζεται ακόμη περισσότερο στο Θρήνο μέσα από την εστίαση στη στιγμή του θανάτου. Τα ρολόγια σταματούν «ακριβώς στις πέντε το απόγευμα»[42], όταν «ήτανε πέντε σ’ όλα τα ρολόγια». Στο Θρήνο, ο χρόνος της αφήγησης σταματά τη στιγμή του θανάτου, ενός θανάτου που διαρκεί «για πάντα». Αλλά και στον Ελύτη ο χρόνος παγώνει:

Μοιάζει ρολόι αγγέλου που εσταμάτησε
(…)
Αιώνες μαύροι γύρω του
Κι οι ώρες που ξανάγιναν πέτρινες περιστέρες.

Τέλος, η στασιμότητα αυτή αναιρείται με την προέκταση της χρονικής κλίμακας στο μέλλον. Ο θάνατος ακολουθείται από τη συμβολική ανάληψη του νεκρού στον ουρανό και συνεκδοχικά όλων των Ελλήνων ηρώων. Η επανάληψη «Αύριο, αύριο, αύριο» περικλείει την υπόσχεση μιας νέας καλύτερης ζωής, καθώς και η χρήση του μέλλοντα στην τελευταία ενότητα. Ο Λόρκα επίσης χρησιμοποιεί το μέλλοντα για να αναφερθεί στην επόμενη μέρα στο τελευταίο τμήμα του ποιήματός του, μόνο όμως για να τονίσει ότι ο νεκρός δεν θα κερδίσει ούτε την υστεροφημία, παρά τις προσπάθειες του ποιητή να τον κάνει αθάνατο μέσω της ποίησης.